معاون سر محقق خیر محمد حیدری  

معاون سر محقق خیر محمد ” حیدری “

نوشته: دکتورانت نصرالدین  شاه ” پیکار “

خیر محمد ” حیدری ” معاون سر محقق دپارتمنت زبان و ادبیات انستیتوت اقوام برادر، اکادمی علوم جمهوری اسلامی افغانستان، در دهکده سرچشمه ولسوالی شغنان بدخشان در یک خانواده کم بضاعت دیده بجهان کشوده است. این یک واقعیت مسلم است که نه تنها برای خانواده حیدری، بلکه برای اکثریت مطلق خانواده های آن دیار دشوار بود، فرزندان شان را شامل دبیرستان سازند تا باشد از نعمت تعلیم و تحصیل زمان برخوردار شوند، زیرا همه آنها توان مصارف رفت و آمد مکتب تهیه لباس مناسب وسایر مسایل و وسایل ضروری برای ادامه تدریس و تعلیم را نداشتند. در صورتیکه محیط مردم شغنان بر اساس داشته های تهذیب و فرهنگ سنتی شان و به ویژه باور های عقیدتی، همواره این مردم را بسوی کسب دانش و معرفت مورد تشویق و ترغیب قرار میداد، و آن را راه نجات وخیر و فلاح خود و فرزندان خود میدانستند.

” حیدری ” شامل مکتب لیسه رحمت شغنان گردیده و فرآیند تحصیل شان را موفقانه به پایان رسانیده و بعد آن با سپری نمودن امتحان کانکور با اخذ نمرات عالی  توانستند شامل دانشگاه کابل ، دپارتمنت زبان و ادبیات دری،شوند. در آن زمان ” حیدری ” کماکان نه تنها  به سرایش شعر بلکه زبان و ادبیات پربار دری-فارسی که از قبل علاقه داشتند، آغاز نمودند و مساعی فراوانی را در این زمینه بخرج دادند.

آنها در آن زمان مصروف تحصیل بودند که فرآیند فرستادن دانش آموزان ذکی و دارای نمرات عالی دوره کانکور، به کشور های همسایه و دوست در میان دانش آموزان زمزمه می شد که حیدری را نیز تکان فکری داد و در تلاش آن شد تا بتواند خویشتن را شامل این پروسه سازد زیرا این شانس نهایت نادری بود برای افراد مانند حیدری که از مردمان دور افتاده کشور اند که هرگز در مورد این چنین مسایل حتی فکری هم کرده نمیتوانستند.

چون در آنزمان یگانه منبع و مرکز اعطای بورس های تحصیلی کشور اتحاد شوروی بود، به سبب آنکه از یک طرف کشور ما در فرایند پذیرش یک سلسله تغیرات بود و هم سایر کشور های مخالف شوروی برای پذیرش دانش آموزان افغانستان داری هیچگونه آمادگی فکری و ذهنی نبودند، و نه تنها این بلکه شوروی سابق علاقه فراوان هم داشت تا کشور های رو به انکشاف را در امر تعلیم و تحصیل جوانان به شیوه مدرن، یاری رساند. بر همین اساس بود که مو صوف در سال  1979 در میان سایر هم مسلکان و هم قطا ران خود، به منظور ادامه تحصیل دوره ماستری رهسپار شهر مسکو اتحاد شوروی شدند و در دانشگاه دوستی خلق ها، موسوم به پاتریس لوممبا، شامل دانشکده زبان و ادبیات این دانشگاه گردیدند. حیدری سال های تحصیل را به گونه نهایت درست و موفق نایل به اخذ درجه ماستری در رشته زبان و ادبیات روسی گردیدند.

” حیدری ” از نقطه ویژگی های فردی و خصوصی خود، دارای شخصیت نرم، کم سخن،با هوش، صادق، مهربان و سخت کوش است. وقتی که به افغانستان باز گشتند به نسبت علایق فراوان به عرصه زبان و ادبیات، به ویژه زبان و ادبیات زبان های مربوط به زبان های دسته پا میر، من حیث کار مند اکادمیک، شامل دیپارتمنت زبان و ادبیات انستیتوت زبان های ملیت های برادر که در شیرازه اکادمی علوم جمهوری اسلامی افغانستان فعالیت دارد، گردیدند. حیدری از نخستین مراحل  کار کرد های علمی و اکادمیک خود را در مورد زبان های پا میری آغاز کرد و در ابتدا سعی نمود تا روی چگونگی تدوین رسم الخط و یا الفبای زبان شغنانی، پژوهش نماید زیرا به باور وی هرگونه تحقیق و پژوهش پیرامون هر زبانی زمانی بهتر و بیشتر نتیجه خواهد داد، اگر این زبان دارای سیستم نگارش و رسم الخط رسمی باشد. ایشان همواره با دانشمندان محققین و استادان دانشگاه ها، به ویژه دانشگاه کابل و اکادمی علوم افغانستان،در مراوده و مکالمه بوده و توانست بسا از موضوعات را که تقریباً دست اول بودند، به وجود آورد و روی رسم الخط زبان و ادبیات شغنانی، کار های علمی و عملی خود را آغاز نمودند. مزید بر آن توانسته است روی  برخی از مسایل زبان های واخی، اشکاشمی، زیبا کی، سنگلیجی،اویغوری، روشانی من حیث گویش شغنانی، سرغیلانی،یزغلامی، منجی، ویدغه، کار کرده نگارش ها، مقالات و پژوهش های مفیدی را انجام داده و راه را برای علاقه مندان و پژوهشگران این عرصه باز نموده است. کار کرد های حیدری در این عرصه مورد تأئید علمی شخصیت ها و نهاد های علمی و اکادمیک مانند، اکادمی علوم افغانستان، دانشگاه کابل، ریاست عمومی نشرات اکادمی علوم افغانستان، استادان دپارتمنت های زبان و ادبیات دری و پشتو دانشگاه کابل ،مرکز زبان و ادبیات اکادمی علوم افغانستان، و شخصیت های معروف و مشهور عرصه های پژوهشی مانند، میرزا محمد ”  روستایی “، رئیس نشرات اکادمی علوم افغانستان،دکتر محمد حسین یمین “، استاد دانشگاه کابل،محقق مولا جان ” تنی وال ” عضو مرکز پژوهشی زبان و ادبیات اکادمی علوم افغانستان، پروفسور گریونبرگ ، و سایر شخصیت های اکادمیک، قرار گرفته است.

حیدری علاوه بر کار کرد های پژوهشی و کار کرد های علمی یاد شده، توانسته است پیرامون نظام فونیم شناسی، سیستم نحوی، مورفولوژی، فونولوژی، حروف واول، کانسوننت ها،واول های دراز و کوتاه ، حروف های انسدادی، حروف احتکاک، و حروف دخیل عربی ، دری و پشتو در زبان شغنانی، کار های نهایت مؤثر، بدرد بخور و بلندی نموده است که درخور ستایش و تمجید است.

حیدری در فرآیند پژوهش های شان پیرامون زبان شغنانی، به این نظر اند که واژه  هایی که در مراحل مختلف تاریخی ، از زبانهای فارسی دری، و پشتو داخل زبان شغنانی شده اند ، به کونه کل شامل دو دسته اند:

دسته اول آن واژه هایی اند که در زمانه های قدیم از زبان های دری و پشتوداخل زبان شغنانی شده اند، یعنی آن واژه هایی مستعاری یا به عاریت گرفته ای که تلفظ آنها تعویض شده است،و با رعایت قوانین و قواعد رسم الخط شغنی باید نوشته شوند و مورد  و تلفظ قرار گیرند.

دسته دوم آن واژه ها و عباره هایی اند که اکثریت گویندگان زبان شغنانی آن ها را به شکل اصلی آنها مورد تلفظ قرار میدهند، و این دسته از واژه ها را باید مطابق قواعد و نظام رسم الخط  زبان دری مورد تلفظ قرار داد. و هم وجود دارند واژه هایی در در زبان شغنانی که دوگونه به تلفظ گرفته میشوند. یعنی آن تعداد از افراد و اشخاص که از قواعد و مقررات زبان و ادبیات دری و پشتو آگاهی بیشتر و بهتر دارند، این واژه ها را مانند زبان دری و پشتو مورد تلفظ قرار میدهند و آنهایی که دارای روابط و مناسبات اجتماعی ضعیف تر با مردمان محیط پیرامون خود اند، و با زبان های یاد شده آشنایی کمتر دارند، این واژه و سایر مسایل را مطابق به ویژگی های محیطی زبان شغنانی مورد تلفظ بازتاب قرار میدهند.

یک موضوع را که می خواهم تذکر بدهم این است که چنین واژه ها در زبان شغنانی از زبان ترکی و شاید دیگر زبان های زنده و مرده دنیا نیز شامل اند که موضوع تلفظ . پیدایش آنها نیز میتواند شامل قواعد و مقررات یاد شده شود.

یک واقعیت مسلم است که این همه تذکرات هنوز هم دارند بیشتر مورد مطالعه، تحقیق و تدقیق قرار گیرند که نمیتوان نقش زبان شناس ها، به ویژه زبان شناسان عرصه پژوهش های مقایسی را در زمینه نادیده گرفت. و به اطمینان این که در آینده ها با در نظر داشت شرایط بهتر و مساعد تر در زمینه تحقیق پیرامون همه ویژگی های زبان و ادبیّات شغنانی و سایر زبان های پا میری، میتوان به دست آورد های بزرگ تری نایل گشت.

” حیدری “ از سال 1985 ، به این سو زحمات فراوانی را پیرامون پژوهش و تحقیق زبان های پا میری، به ویژه زبان شغنانی ، بخرج داده است. ایشان مقالات زیادی را در مورد زبان های پا میری از قبیل : تاریخچه فشرده زبان وا خانی افغانستان، اشکاشمی، زیبا کی، منجانی، سنگ لیجی، و به ویژه شغنانی – روشانی، به تحقیق و تدوین گرفته است. مو صوف در مراحل ابتدایی کار کرد های شان،  در مورد دستور زبان شغنانی، جزوه ای را به نگارش گرفته بود و بعد روی سیستم فونیتیک و آواشناسی زبان شغنانی، کار مؤثر نموده است.  ” حیدری ” ، در مورد ساختار فونیم زبان شغنانی نگارشی داشته که در آن در مورد واول ها، واول های دراز، واول های کوتاه ، نظریات شان را ابراز نموده است. وی واول های دراز زبان شغنانی را به واو معروف زبان دری- فارسی تشبیه نموده وواول های کوتاه را به واو مجهول در مقایسه قرار میدهد. مزید بر آن در مورد یای معروف و یای مجهول زبان دری سخن گفته،و بعد آن ها را با واول های دراز و کوتاه زبان شغنانی، مقایسه نموده و در مطابقت  و هم آهنگی می بیند.

موصوف مزید بر آن در مورد کانسوننت های زبان شغنانی سخن رانده  و از فونیم های انسدادی، احتکاکی با صدا ها و بی صدا ها سخن گفته و در مورد سو نانت ها، نیز حرف میزنند. ” حیدری “، در مورد واژه ها و عباره های وارده از زبان های گوناگون، مانند، دری، پشتو، انگلیسی، روسی، تُرکی، و سایر زبان های همسایه و هم خانواده سخن گفته و مثال های زیادی را در زمینه ارایه میدارد. به گونه مثال میتوان از این جدول موجود یاد آوری نمود. 

با در نظر داشت این گونه تشابهات و قرابت های نسبی زبانی و یا پیدایش واژه ها و واژه نامه ها، این مطلب نیست که گویا قومیت و نژاد مردم شغنان نیز با پشتون ها دارای پیدایش نژادی واحد بوده و یا از یک تبار اند، بلکه چون این سرزمین همیشه مورد تاخت و تاز سایر اقوام و تبار های دیگر قرار گرفته است، و از همین سبب است که زبان ، فرهنگ، سنت ها، نام های افراد و اشخاص، به شمول چهره آنها به گونه نسبی،نیز به سوی اختلاط رفته و پیوند های اجتماعی، سیاسی، تاریخی،فرهنگی و زبانی، عقیدتی و حتی نژادی انسان ها را نشان دهنده است.

 وی باوصف دشواری های مهاجرت و شرایط ناگوار سیاسی –اجتماعی، اقتصادی و در فرجام حتی سیاسی- نظامی افغانستان توانسته است، الفبای زبان شغنانی را به پایه اکمال برساند واز طریق اکادمی علوم جمهوری اسلامی افغانستان، دیپارتمنت زبان ها و ادبیات وابسته به انستیتوت ملیت ها و اقوام برادر، بدست نشر بسپارد.

موصوف زحمات زیادی را در این زمینه بخرج داده است و به مثابه نخستین جزوه رسمی الفبای زبان شغنانی، اقبال نشر یافته است. قابل یاد آوری است که حیدری، با وصف مساعی همه جانبه، تحقیق و پژوهش ژرف، مطالعه صد ها کتاب و مقالات نگاشته شده در منابع و ماخذی داخلی و برون مرزی، دارند بسا مسایل ای  که باید روی آنها تبصره های دقیق، مثمر و علمی، صورت گیرند.

” حیدری “ ، در فرآیند همه کار کرد های پژوهشی اش تأکید روی کار برد الفبای زبان عربی در شیوه نگارش زبان و ادبیات شغنانی دارد، که در واقعیت امر هم برای اهل زبان و هم برای آنهایی که بخواهند در زمینه به پژوهش دست بزنند، کمی  دشوار آفرین است . ایشان در حقیقت خواسته اند بالای گویندگان اصلی زبان شغنانی فشار بیاورند تا حروفی را از زبان عربی در برابر آنها قرار دهند که تلفظ آنها روی قوانین مروجه قبلی ذهن نشین شده و دیگر نمیتوان آنها را مانند ویژگی های زبان شغنانی، به تلفظ گرفت و از جانبی هم این مسئله خود تا حدی مخالف همه قوانین مروجه زبان شناسی بین المللی است.

از این سبب مشوره من این است که کار برد برخی از حروف قبلاَ موجود و مشابه که  در زبان های پشتو،اردو، و سندی است، باید کار گرفت و در وحله حصول معرفت به آنها، میتوانند شیوه تلفظ شان را به حروف کار بردی اصلی زبان شغنانی، از خود نموده و افراد غیر زبان در تلفظ دقیق و بدون کسر آنها، کمک سیستماتیک خواهد نمود.

کار برد کلی حروف زبان و ادبیات عربی در زبان شغنانی از یک طرف قوانین موجوده زبان شغنانی را از میان بر میدارد، و استقلالیت فونولوژیکی و سیستم آوایی آن را میان می برد و هم هنگامی که بخواهیم متون زبان شغنانی را بدست نشر به سپاریم، در واقعیت از شیوه نگارش اصلی زبان شغنانی کاملاَ تفاوت خواهد داشت و خواننده را اعم از اهل زبان و غیر زبان ، گرفتار پریشانی و مشکوکیت شدید ، قرار خواهد داد.